شهر سوخته

در روزگاران دور که بشر تازه یک‌جا نشین شده بود، شهری در سیستان پدید آمد که به گفته‌ی باستان‌شناسان به لحاظ بافت شهری، جمعیت، برنامه ریزی شهری و ... اولین شهر جهان بود. شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بیش از پنج‌هزار سال قدمت، به‌عنوان بزرگ‌ترین استقرار شهرنشینی در نیمه‌ی شرقی فلات ایران، نمونه‌ای منحصر به‌فرد و حکایت‌گر واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشته‌های دور این مرز و بوم می‌باشد.

شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل - زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی كه از چهار گوشه به ‌آن مهاجرت كرده‌اند، بنا شده است.

سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های 3200 تا 2750 قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده می شود.

«کلنل بیت» یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او «سر اورل اشتین» با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در خصوص این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی «مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.

شهر سوخته دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده و از بعد سازمان‌دهی اجتماعی نیز جزو شهر‌های پیشرفته‌ی زمان خود بوده است. وجود نظام مرتب و منظم آب‌رسانی و تخلیه‌ی فاضلاب، دانش پزشکی پیشرفته و صدها عامل دیگر بر اهمیت این منطقه افزوده است. این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده دار امور مالی خانواده‌شان بوده‌اند.

بر مبنای یافته‌های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می‌‌دهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش‌های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.

شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت‌های صنعتی و هنری بوده، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه‌های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاری‌های فصل های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه‌های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می‌‌کرده اند. در شهر سوخته انواع سفالینه‌ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق‌های اطراف هامون سبد و حصیر می‌‌بافتند و از این نی‌ها برای درست کردن سقف هم استفاده می‌‌کردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بدون شک جز شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است. اینک به برخی از این پیشرفت های شگفت انگیز اشاره می کنیم:

نخستین چشم مصنوعی جهان
برای نخستین بار در شهر سوخته یك چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش كشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی 25 تا 30 ساله بوده که در یکی از گور های شهر سوخته مدفون شده بوده است.
چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان نزدیک به 4500 سال از ساخته شدن آن هنوز سالم است. جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز بطور کامل مشخص نشده است اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل چشم توسط مفتول‌‌های طلایی به قطر كمتر از نیم میلی‌متری طراحی شده‌اند. مردمك این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی كه تقریباً یك لوزی را تشكیل می‌دهند در پیرامون مردمك دیده می‌شود.

جراحی مغز
یکی شگفت‌انگیزترین یافته‌‌های این شهر، پیدایی نشانه‌های کهن‌ترین جراحی مغز درشهر سوخته است. جمجمه‌ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در 4800 سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند که مدت‌ها بعد از این عمل زنده مانده است.

خط کش 5 هزار ساله
در طی کاوش های انجام گرفته در شهر سوخته یک خط کش ساخته شده از چوب آبنوس کشف شد. دکتر «سید منصور سید سجادی»، سرپرست هیات باستان‏شناسی شهر سوخته درباره خط کش کشف شده گفت:« این خط کش به طول 10 سانتیمتر با دقت نیم میلیمتری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته زابل نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده اند.»

معماری شهر سوخته , محله ها و خانه های مسکونی
مهمترین آثارمعماری بدست آمده از شهر سوخته خانه های پلکانی و بنای کاخ سوخته می باشد. خانه های پلکانی نه تنها از نظر آثار معماری بلکه از لحاظ اشیای بدست آمده نیز یکی از دوره های درخشان شهر سوخته را در برمیگیرد . کاخ سوخته مربوط به دوره ی چهارم شهر سوخته است و می توان آن را یک اثر معماری چشمگیر (قابل ملاحظه) دانست. کاخ سوخته دارای دیوارهای ستبر (قطور) خشتی به بلندی (ارتفاع) بیش از سه متر است. شوربختانه بنای مکشوفه از یک سمت در اثر فرسایش ویران شده بود و گروه گودبرداری (حفاری) در گوشه ی جنوب خاوری آن اقداماتی کرده است. این بنا صرفنظر از فرسایش در وضع نسبتا مناسبی قرار دارد و اندود دیوارها هنوز نمایان و نمایشگر دوران نوینی در تسلسل و پیوند فرهنگی این منطقه باستانی می باشد که طی آن چرخ سفالگری ابداع شده است.

ساختمانهای شهر سوخته در هر چهار دوره ی استقرار , از خشت اند و تاکنون آثار ساختمانی از خشت پخته یا آجر دیده نشده است. بناهای کاوش شده دارای اجزای لازم یک خانه از جمله دیوار, کف, سقف, پله کان , درگاه , اجاق, انبار وبالاخره اتاق و گهگاه اتاق های بزرگ شبیه به تالار بوده اند.

گستره (مساحت) هر واحد مسکونی از 90 تا 150 مترمربع بوده است که از تعدادی اتاقهای چهار گوش و نامنظم تشکیل می شده اند. از خانه هایی که دیوار برخی از آنها تا زیر سقف باقی مانده است می توان استنباط نمود که هر اتاق یک در داشته است. خانه ها در مجتمع های چهار و یا شش واحدی با دیوارهای نازکی از هم جدا میشده اند و همگی دارای درگاه , پنجره, پله و اتاق بوده اند. بنابراین می توان گفت که ساکنان آن نوعی زندگی خانوادگی داشته اند ولی از ابزار و آلات و وسایل کار باقیمانده چنین برمی آید که هر خانواده لوازم مورد نیاز خود را راسا تهیه می کرد.

خشت خام ودیواره
هر واحد ساختمانی از یک قسمت راست گوشه بنا میشد که مصالح اصلی آن خشت خام بود. سقف ها معمولا صاف و مسطح و از چوب و حصیر درست میشد. دیوارها از خشت خام و عرض دیوارهای اصلی معمولا به پهنای دو خشت بودند. در دوره ی چهارم , پهنای دیوارهای اصلی, سه , چهار, و بندرت به پنج خشت می رسید. و دیوارهای بین اتاق ها با یک ردیف خشت ساخته می شدند , پی ها معمولا گودالهایی بودند با ژرفای (عمق) متغیر 30 تا 100 سانتیمتر. سپس با خشتهای شکسته و خاک وگاهی نیز به قصد استحکام بیشتر از سفالهای شکسته ادوار پیشین پر می شدند.

خشت ها به صورت طولی و افقی چیده میشدند واز مصالح اصلی ساختمان ها در شهر سوخته به شمار میرفتند. با اینکه گاهی اندازه ی خشت ها ی به دست آمده با هم تفاوت دارد ولی به نظر می آید ساختن آنها طبق استاندارد بوده است. اندازه خشتهای به کار رفته در دوره های دوم وسوم شهر سوخته 40*20*10 سانتیمتر و با نسبت 4:2:1 بوده است. خشت هایی به اندازه ی فوق در محوطه ی باستانی "کالی بنگان" و در آثار معماری دوره ی "هلاپای" این محوطه استفاده شده است. در حالی که در دوره ی پیش از تمدن هلاپای در همین محوطه نسبت خشت ها 3:2:1 بوده است, اندازه و نسبت خشتهای به کار رفته در آثار مربوط به دوره ی چهارم استقرار در شهر سوخته کمی بزرگتر از دوره های پیشین است (50*20*12 سانتیمتر و نسبت 5:2:1.2) ولی به هر حال در این دوره هم از یک نسبت استاندارد و یکنواخت استفاده شده است.
کلیه ی خشت های به دست آمده از شهر سوخته خام هستند , به جز یک اتاق و پایین پله که به منظور دیگری آجری بوده اند.

اندود
دیوارها , درگاه ها, پنجره ها و کف اتاق با نوعی اندود پوشیده میشد که از گل ,کاه و مواد آهکی به عمل می آمد. در بعضی قسمت ها در زیر اندود پوشش حصیری نیز قرار می داده اند. نوارهای حصیری احتمالا به منظور جلوگیری از ریزش اندود و نفوذ رطوبت بوده است. رنگ اندودها عمولا خاکستری سیاه می باشد. این اندودها , پس از گذشت هزاران سال تاکنون به خاطر قشر نمکی که روی آنها را فراگرفته است سالم مانده اند. (پس از کنار زدن قشر سطحی زمین در 15 سانتیمتری زیر خاک به قشر سیمان مانندی می رسیم, قدرت حفظ و نگهداری این قشر نمکی به حدی است که سقف سطح خانه ها با تیرهای چوبی آن همچنان سالم مانده است.)

کف سازی اتاق
برای پوشاندن کف اتاق ها معمولا از روشهای زیر استفاده میشد:
1:از اندود با میانگین ستبرای (ضخامت) پنج سانتیمتر, این گونه کف نسبتا ظریف و کم دوام بود.
2:از خشت که دور اتاق را با آن فرش می کردند و درون آن را خاک می ریختند و می کوبیدند, سپس اندودپوش می کردند.
3:از سفال های شکسته و غیر قابل استفاده مخلوط با خاک که در کف اتاق می ریختند و سفت می کردند.

سقف
معماران شهر سوخته , در ساختن سقف از روشی یکنواخت و هماهنگ بهره می بردند. در چند اتاق , شاه تیرهایی دیده میشود که به موازات هم کار گذاشته اند. تیرهای چوبی در سوراخ های ایجاد شده در بالای دیوارها محکم شده اند و روی آنها را با حصیرو شاخه های نازک درختان پوشانده و سطح آن را با یک لایه ی 20 سانتیمتری کاه گل اندود کرده اند. درگاه ها و ورودی های اتاق ها نیز سالم باقی مانده اند. آستانه ی هر اتاق با دو خشت چیده شده بر کف, مشخص شده است. سقف درگاه ها, از دو تیرک چوبی فرورفته در دیوار درست و روی آن با گل پوشانده شده است.

اجاق
گرمای اتاق ها را یک اجاق مرکزی تامین می کرد. این اجاق ها سکووار با چاله ای گرد به عمق حدود 30 سانتیمتر در وسط ساخته می شدند. در برخی از آنها هنوز خاکستر دیده می شود. از این اجاق ها حرارت به خوبی پخش می شد و علاوه بر کاربرد حرارتی از آنها برای پخت وپز استفاده می کردند. جز اینها, اجاق های دیگری با اشکال مختلف مانند اجاق های نیم دایره وجود داشت که بهترین نوع آنها در خانه های پلکانی دیده شده است. اجاق های نیم کره, نعل اسبی وسفالین قابل حمل نیز در شهر سوخته پیدا شده است. بیشتر اجاق ها در وسط اتاق ها قرار دارند ولی بعضی از آنها در یکی از دیوارهای جانبی ساخته شده اند که به احتمال زیاد برای جلوگیری از پراکندگی حرارت بوده است. کف اجاق ها با خشت فرش شده و روی اغلب آنها را با یک لایه نازک گلین پوشانده اند. چون اندود کف اجاق ها زود به زود می سوخته از این رو نیاز به بازسازی داشته و به عنوان نمونه کف یکی از آنها کمینه (حداقل) 9 بار بازسازی شده است.

مشخصات معماری در دوره های چهارگانه ی استقرار در شهر سوخته
دوره یکم
کهن ترین آثار معماری در این دوره به وجود آمده و شامل آثار معماری موجود از لایه های 8 تا 10 (3200 - 2800 پیش از میلاد) می باشد. قسمت های باقی مانده ی ساختمان ها عبارتند از: دیوارها, درگاه ها, سقفها وکف های کامل ,که خوب باقی مانده اند. بخشی که شامل آثار دوره ی اول شهر سوخته می باشد از سال 3200 تا سال 2400 پیش از میلاد یعنی حتی در آغاز دوره ی سوم استقرار, مسکون بوده است. اشیا و آثار به دست آمده از این دوره عبارتند از: پیکره های کوچک گلین , سفالهای دوباره استفاده شده, استخوانهای حیوانات, سفالهای معروف به ترکمنی افغانی دره کوته, وزیرستان ونال .

در آثار باقی مانده از این دوره , خیابان باریکی دیده می شود که میان دو بلوک ساختمانی قرار دارد و گویا (ظاهرا) در یک دوره پانصد ساله مورد استفاده بوده است. این خیابان در لایه های 9 و8 و7 نیز وجود داشته و در هر لایه جای ,آن دگرگون (عوض) شده است تا اینکه در لایه ی 7 یعنی حدود سالهای 2800 تا 2700 پیش از میلاد به جای اصلی خود برگشته است. دیوارهای پیدا شده در این دوره , کهن ترین آثار معماری شهر سوخته می باشند و به نظر می آید که یکی از آنها دیوار یک اتاق از یک واحد ساختمانی است. به غیر از این, دیوارهای کوچک دیگری مربوط به همین دوره نیز دیده می شود. در این آثار , به نظر می آید که پی ها تنها برای دیوارهای اصلی تعبیه می شده اند.

دوره ی دوم و سوم
این ادوار نسبت به دوره ی یکم دارای ساختمانهای بیشتری است. در یکی از کارگاه ها کمینه (حداقل) سه اتاق دیده میشود که همگی متعلق به یک ساختمان اند, در دوره های گفته شده (مذکور) کف بعضی از اتاقها با یک ردیف خشت فرش شده است. کف بعضی از اتاق ها را مخلوطی از کاه گل به قطر 5 سانتیمتر پوشانده است که گاهی به 10 سانتیمتر نیز می رسد. مهمترین آثار موجود ازاین دوره ها متعلق به لایه ی هفتم می باشد که در بخش های شمالی و جنوبی محوطه ی مزبور قرار دارد. در شهر سوخته مانند بسیاری از محوطه های باستانی , ساختمانهای متروک دوره های قبل را خراب نمیکردند , بلکه پی ساختمانهای جدید را داخل ساختمانهای قدیمی می افکندند, به این شوند (خاطر) ساختمانهای ادوار مختلف تا اندازه ای (تقریبا) سال مانده اند.

دوره ی چهارم آثار مربوط به دوره ی چهارم نخستین بار در سال 1969 میلادی(1348 خورشیدی) کشف شد. مهمترین اثر معماری این دوره ساختمانی است به گستره 650 مترمربع در جنوب خاوری تپه و چنانکه در پیش گفتیم دارای دیوارهای ستبری (ضخیمی) است که بلندی (ارتفاع) بعضی از آنها به 3 متر میرسد. این ساختمان مرکب از سه بنای جداگانه است که دور یک حیات ساخته اند. پی این بناها در داخل ساختمانهای قبلی کنده و باعث تخریب آثار دوره ی سوم شده است. این پی ها بین 60 تا 80 سانتیمتر عمق دارند. در این ساختمان آثار سوختگی به ویژه در سقف و کف اتاقها به خوبی دیده میشود. با خراب شدن این ساختمان آثار زندگی در این شهر به کلی از بین رفته و از حدود سال 2100 پیش از میلاد تا سد سال بعد نیز , نشانه های زندگی در این شهر و پیرامون آن دیده نمی شود.