بهشت ایران زمین
تبریز یکی از مهمترین شهرهای کشور با پیشینه غنی تاریخی فرهنگی است که از گذشته‌های دور بنیانگذار بسیاری از سبک‌های هنری و پیشگام در عرصه‌های فرهنگی اجتماعی بوده است.
تبریز سده معاصر را شهر نخستین ها نامیده‌اند. راه اندازی نخستین مدرسه به سبک نوین، تاسیس نخستین چاپخانه و کتابخانه، سالن نمایش، انجمن ادب فارسی، مجموعه دانشگاهی، شهرداری، شورای شهر، کلانتری و دهها مظهر تمدن جدید در ایران برای نخستین بار در این شهر بنا شده است.
همه ساله در ایام سال نو بسیاری از گردشگران به ویژه هموطنان آذری که دارای تعلقاتی در این خطه هستند با سفر به این کلانشهر از اماکن تاریخی و فرهنگی آن دیدن می‌کنند.
تبریز در دوره معاصر این شهر پرچمدار نهضت مشروطیت بوده و مردم آن به پشتوانه پایمردی دلاورانی چون ستارخان و باقرخان در سرنگونی استبداد نقش مهمی ایفا کردند.
خاطره رشادتها و حماسه شیخ محمد خیابانی، مشروطه خواهان، ثقه‌الاسلام و دیگر پاکان این دیار به هیچ وجه از خاطره تاریخ محو نخواهد شد.
تبریز در کنار آثارمهم تاریخی و بناهای ماندگارفراوان بزرگترین دانشگاه دوران گذشته «ربع رشیدی» را در خود جای داده و در بسیاری از عرصه‌های فرهنگی و علمی پیشتاز بوده است.
درخشش فرش تبریز از زمان شاه عباس تاکنون ادامه داشته و هرگز فعالیت این صنعت تعطیل نشده و این همه فقط گوشه‌هایی از دیدنی‌های سحرانگیز تبریز کهن است.
بدون شک تجربه گشت و گذار در تبریز و بازار مسقف و تاریخی آن و حضور در مجموعه مقبره الشعرا و مزار «شهریار» شیرین سخن، خاطره دلنشینی برای شروع سال جدید خواهد بود.
همچنین 10 موزه تاریخی، فرهنگی و طبیعی از جمله موزه آذربایجان، موزه مشروطه، قاجار، سنجش ، کتابت قرآن، خانه شهریار و موزه تاریخ طبیعی محیط زیست استان در ایام نوروزی برای بازدید گردشگران برنامه‌ریزی شده است.
بر اساس گزارش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، در سال گذشته یکصدهزار گردشگر خارجی و یک میلیون و پانصد هزار گردشگر داخلی از اماکن تاریخی و فرهنگی این استان دیدن کردند.
با توجه به آنچه گفته شد، شهر تبریز به دلیل پیشینه کهن خود دارای بناهای تاریخی و اماکن قدیمی بسیاری است که هر کدام در نوع خود کم نظیر و دیدنی هستند.
اما بناهای قدیمی این شهر در مقایسه با دیگر شهرهای ایران اسلامی از یک تفاوت عمده برخوردارند. شهر تبریز علی رغم سابقه تمدن طولانی خود و تجربه چندین دوره پایتختی ایران، فاقد بناهایی با قدمت بسیار بوده اما ساختمانهای زیبای قاجاری که یادگاری از دوران ولایتعهدی شاهان قجر است در این شهر خودنمایی می کنند.
شاید این سئوال مطرح باشد که چرا عمر بناهای موجود تبریز به غیر از چند بنای محدود، کمتر از 200 سال است. پاسخ این پرسش را باید در نظام طبیعت جستجو کرد چرا که این شهر در طول هزار سال گذشته بیش از 11 زلزله مخرب و ویرانگر به خود دیده که به قول ناصرخسرو «دیواری به ارتفاع یک وجب هم در این شهر باقی نمانده است». هم از این روست که بناهای افسونگری چون کاخ غازان خان، مجموعه ربع رشیدی، میدان حسن پادشاه و ... هم اکنون زیر خروارها خاک مدفون شده اند.
با این حال، خانه‌های تاریخی تبریز به دلیل موقعیت ممتاز این شهر به ویژه در دوران حکومت قاجار از نظر شمار در کشور بی‌نظیر است. تبدیل شدن تبریز به دارالسلطنه در دوران ولیعهدی عباس میرزا دلیل اصلی تعدد و کثرت خانه‌های تاریخی در این شهر به شمار می آید.
بر اساس آمار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، در حال حاضر پانصد خانه تاریخی و ارزشمند در تبریز قرار دارد که عمر اغلب آنها به دوران قاجار باز می‌گردد. در حال حاضر تنها تعداد محدودی از این بناها خریداری، مرمت و نگهداری می شود چراکه به گفته مسئولان، با اعتبارت کنونی خرید تمام خانه‌های یاد شده 150 سال به طول خواهد کشید!
معرفی تعدادی از خانه های مشهور تبریز:
خانه مشروطه
خانه مشروطه، معروف‌ترین و پرافتخارترین خانه تاریخی تبریز است که در اوج انقلاب مشروطه محل تصمیم‌گیری‌های سرنوشت‌ساز سران مشروطه بوده است.
قدمت این خانه که اکنون در ضلع غربی بازار تبریز و در محلی به نام «راسته کوچه» روبروی مسجد جامع این شهر واقع شده به 110 سال می‌رسد.
خانه مشروطه در اصل متعلق به حاج مهدی کوزه‌کنانی از فعالان مشروطه در تبریز بود که در اختیار مشروطه‌چیان قرار می‌گرفت. این بنا در سالهای اوج جنبش مشروطه و پس از آن میعادگاه سران جنبش و مبارزان مشروطه خواه بود.
خانه مشروطه دارای سرسراها و اتاق‌های متعددی می‌باشد، اما زیباترین بخش ساختمان، نورگیر و سرسرای آیینه‌کاری تزیینی آن است.
این بنا در سال 1375 به «موزه مشروطیت» تبدیل شده و جریان وقایع و رخدادهای انقلاب مشروطیت در قالب آثار به جای مانده از آن دوران و تصاویر و عکس‌های بی‌نظیر به نمایش گذاشته شده است.
خانه بهنام
خانه بهنام، از دیگر خانه‌های تاریخی تبریز می‌باشد که از اواخر دوران قاجار به یادگار مانده است.
این خانه که امروزه به دانشکده معماری دانشگاه صنعتی سهند تبدیل شده به دلیل معماری ظریف، پنجره‌های مشجر و طاق‌ها و ایوان‌های بلند و بزرگ خود جلوه ویژه‌ای دارد.
فضاهای اندرونی و بیرونی این ساختمان عهد قجری علاوه بر تزیینات داخلی به دلیل طراحی متناسب با فصول مختلف سال از جهت تعادل درجه حرارت و چشم‌انداز زیبای خود نیز چشم بازدیدکنندگان را در هنگام دیدار از این بنای با عظمت خیره می‌کند.
وسعت اعیانی «خانه بهنام» 300 مترمربع بوده و منظره بیرونی آن به دلیل گچبری‌های هنرمندانه، نمای آجری سرخ‌گون و حوض آسمانی‌رنگ وسط حیاط خود وضعیت تبریز در سالهای اول قرن چهاردهم شمسی را در ذهن گردشگران تداعی می‌کند.
«گره‌سازی» خانه بهنام از مهمترین ویژگیهای معماری این بنای تاریخی است که بازی نور را با هنر منبت‌کاری و ایجاد طرح‌های هدسی و تزیینی مختلف در هم آمیخته است.
خانه اردوبادی
این خانه در خیابان ارتش جنوبی و نزدیکی منطقه اعیان‌نشین «باغشمال» در یک قرن قبل نیز نمونه‌ای دیگر از ظریف‌کاری و چیره‌دستی معماران ایرانی به ویژه هنرمندان عرصه ساختمان این خطه می‌باشد.
در ساختمان این بنا تلفیقی از سنگ و آجر به کار رفته که همین امر نمای آن را از سایر خانه‌های تاریخی تبریز متمایز کرده است. این بنا در سالهای جنگ جهانی دوم و در زمان اشغال تبریز به دست روس‌ها سفارت عراق بوده است.
قدمت خانه اردوبادی به اوایل حکومت پهلوی بر می‌گردد و استحکام این بنای تاریخی حاکی از زبردستی معماران هنرمند آن در زمینه ساخت بناهای بلند مرتبه در حدود 84 سال پیش است.
«خانه اردوبادی» یکهزار و 600متر مربع وسعت دارد و اعیانی آن در سه طبقه بنا شده است.
این بنا هم اکنون به عنوان «مرکز اسناد ملی شمال غرب» مورد استفاده قرار می‌گیرد و با جای دادن اسناد تاریخ پرفراز و نشیب منطقه شمال غرب کشور، به پیوند خود با گذشته پرافتخار این خطه عینیت بخشیده است.
خانه فدکی
دیگر بنای تاریخی تبریز است که در مرکز شهر و در پشت عمارت شهرداری در محله معروف «مقصودیه» واقع شده است.
این بنا که در اواسط دوران حکومت قاجار و در اوج حیات سیاسی و اقتصادی دارالسطنه تبریز ساخته شده، با سرستون‌های زیبا و طاق‌های متقارن خود تصویری زیبا از ساختمان‌سازی عصر قجری را به نمایش می‌گذارد.
پنجره‌های «اروسی» مشجر، نقش طرح‌های زیبا بر دیوار آجری، قرینه‌سازی فضای سبز دو طرف حوض حیاط بنا و ستون‌های پیچی از جمله ویژگیهای بارز خانه قدکی است که چشم بازدیدکنندگان این بنای باشکوه را نوازش می‌کند.
به عقیده کارشناسان این بنا یکی از بهترین نمونه‌های معماری ایرانی جهت سکونت در اقلیمی با شرایط آذربایجان محسوب می‌شود.
«خانه قدکی» اکنون به عنوان «موزه سنجش» پذیرای انبوه گردشگران داخلی و خارجی تبریز است.
ویژگیهای منحصر بفرد معماری همراه با کاربرد موزه‌ای «خانه قدکی» این بنا را به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری تبریز در سالهای اخیر تبدیل کرده است.
خانه های تاریخی زیادی از قبیل «خانه ثقه‌الاسلام»، «خانه پروین‌اعتصامی» نیز در سایر محلات شهر تبریز موجود می‌باشد.
خانه گنجه‌ای زاده
این خانه نیز از بناهای تاریخی شهر است که ترکیبی از معماری سبک قاجار و پهلوی است.
استفاده از زاویه‌های تیز در ساخت «خانه گنجه‌ای‌زاده» و پنجره‌های مستطیلی شکل بدون خمیدگی‌های معمول بناهای ایرانی در ساختمان این بنا شاهد زنده آغاز معماری مدرن و فاصله گرفتن از معماری سنتی ایرانی در تبریز است.
هر چند تاریخ ساخت «خانه گنجه‌ای زاده» به اواخر قاجاریه بر می‌گردد، ساخت زیرزمین‌های خاص دوره پهلوی رنگ وبوی معماری عصر پهلوی را در مقایسه با معماری قاجار در این بنای تاریخی بیشتر می‌کند.
«خانه گنجه‌ای زاده» سه هزار مترمربع مساحت دارد و اعیانی آن در سه طبقه متشکل از تعدادی اتاق در یک ردیف بدون اندرونی و بیرونی است.
این بنای تاریخی در حال حاضر بخشی از دانشکده معماری دانشگاه صنعتی سهند تبریز می‌باشد.
در شهر تبریز 10 موزه تاریخی، فرهنگی و طبیعی از جمله موزه آذربایجان، موزه مشروطه، قاجار، سنجش، کتابت قرآن، خانه شهریار و موزه تاریخ طبیعی محیط زیست استان، وجود دارد.
گفتنی است، در آذربایجان شرقی نزدیک به یکهزار اثر، ثبت ملی شده وجود دارد. همچنین به غیر از اثر ثبت جهانی شده کلیسای سنت استپانوس، پرونده بازار تبریز نیز در سال جاری به یونسکو ارسال شده و امید بسیاری می‌رود که این مجموعه نیز در فهرست آثار جهانی قرار گیرد.
آذربایجان شرقی با 45 هزار و 490 کیلومترمربع وسعت و سه میلیون و 320 هزار نفر جمعیت در شمالغرب کشور واقع شده است.
