بام اغلب آب انبار ها كه با گنبد و يا طاق پوشش مي شده به همان صورت كروي باقي مانده؛ ولي در بعضي از آب انبار ها كه مي خواستند از محوطه بالاي بام استفاده كنند مانند آب انبار قوام آباد در بوشهر و يا آب انبار هايي كه ساختمان آنها با ساختمان ديگري مثل مسجد، مدرسه و يا كازوانسرا تلفيق شده مانند آب انبار ميرزا مقيم در كاشان سطح كروي روي بام را با زدن طاق هاي كوچك تر به صورت مسطح در مي آوردند.
تاریخچه آب انبار
آب انبار در كشورهاي يونان و روم نيز از اين شيوه براي ذخيره آب استفاده مي‌شد.
آب‌انبار در ايران
شرايط اقليمي خشك و نيمه خشك بخش عمده اي از ايران، تاثير ژرف و بنيادي در خلق پديده‌هاي گوناگون معماري اين سرزمين گذاشته است. ريزش‌هاي آسماني در ايران، به جز ناحيه شمالي و سواحل درياي مازندران، در بقيه نواحي بسيار كم است. به همين دليل، از ديرباز در بيشتر دشت‌هاي وسيع ايران، براي دسترسي به آب، تلاش چشمگيري صورت گرفته و ايرانيان با بهره جستن از تمامي توانايي‌هاي خود، ده‌ها كيلومتر قنات حفر كرده اند. آنها در كنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخيره سازي آب‌هاي فراوان زمستاني براي به مصرف رساندن آنها در فصل‌هاي گرم سال نيز توجه داشته اند و براي تحقق اين مساله، «آب‌انبار» را بنيان گذاشته اند.
آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمي كه در زندگي روزمره مردم داشته اند، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و اعتقادات مردم اين سرزمين، بهره مند بوده اند. پيوند ميان آب و آيين‌هاي مذهبي، در دوران بعد از اسلام نيز در ايران ادامه يافت؛ به گونه اي كه نيايشگاه‌هاي آناهيد، جاي خود را به مصلي‌هاي شكوهمند خارج از شهر داد.
آب‌انبارها در بافت شهرهاي حاشيه كوير، مركز بسياري از آبادي‌ها و شهرك‌ها و محله‌ها بوده‌اند و در بسياري از محله‌ها بزرگترين و چشمگيرترين واحد معماري به شمار مي‌روند.
فن ساختمان و شيوه معماري در ساختمان آب‌انبارها داراي اعتبار خاصي است؛ چرا كه سازندگان اين واحدها با دقت و نكته‌سنجي بسيار، به مسايل عمده اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب‌انبار، مساله اندود داخل بنا، تهويه، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب، توجه كامل داشته‌اند.
هنر تزيين نماي خارجي اين آب‌انبارها، به خصوص سردر ورودي آنها و در برخي از موارد، انتخاب اشعار جالبي براي كتيبه بالاي سردر، همگي نشان دهنده آن است كه اين بناها با بسياري از ويژگي‌ها و روحيات ساكنان پيرامون خود، ارتباط نزديك و مستحكمي داشته اند.
دلايل وجودي آب‌انبار
دلايل جمع‌آوري و نگهداري آب در آب‌انبارها را مي‌توان به صورت زير دسته بندي كرد:
الف) تبخير شدن آب در اثر تماس مستقيم با گرماي خورشيد و جريان هوا
ب ) فاسد شدن آب در هواي آزاد
ج) گرم شدن آب به علت تابش نور خورشيد
عملكرد و اركان آب‌انبارها
انواع آب‌انبارها از نظر نوع عملكرد و اركان :
1. آب‌انبارهاي خصوصي: اين آب‌انبارها در خانه‌هاي شهري و يا روستايي، عموما در زير ساختمان يا در زير سطح حياط ساخته مي‌شوند. مخازن اين آب‌انبارها معمولا مكعب يا مستطيل هستند و سقفي مسطح يا گهواره‌اي دارند. در اين نوع آب‌انبارها اگر مخزن زير حياط خانه ساخته مي‌شده، برداشت آب از آنها با دلو و از راه دريچه‌اي كه در سقف يا نزديك به سقف بوده، به وسيله تلمبه دستي انجام مي‌گرفته است. اما چنان چه مخزن در زير قسمت مسكوني ساخته مي شد معمولا دسترسي به آب از طريق پاشير صورت مي‌گرفت. اين مخازن، عمدتا يك هواكش يا بادگير براي تهويه دارند كه تا بام خانه امتداد مي‌يابد. گنجايش برخي از اين آب‌انبارها براي تامين مصرفي سه تا چهار سال يك خانه، كافي است.
«ايران به جز چند رود بزرگ و متوسط كه با بهره‌مند بودن از سرچشمه‌هاي برفگير، در تمامي طول سال جريان دارند، عمده رودها در بخش كوتاهي از سال، آب در بستر دارند و بيشترشان از ميانه بهار تا پايان پاييز، خشك و بي آب هستند.»
2. آب‌انبارهاي عمومي: اين آب‌انبارها اكثرا بناهاي بزرگ و چشمگيري هستند و سازندگان آنها حكام و اعيان يا مردان نيكوكار محلي بوده‌اند كه هزينه ساخت آنها را از بيت‌المال يا از اموال خويش مي‌پرداخته اند.
الف) آب‌انبارهاي شهري: معمولا در مراكز محله‌ها و در كنار امكان مذهبي، آموزشي، رفاهي و تجاري ساخته مي‌شدند. نمونه‌هاي بازمانده از اين آب‌انبارها نشان مي‌دهد كه آنها نسبت به انواع ديگر داراي ظرفيت بيشتري بوده و مي توانستند نياز محلات پرجمعيت شهري را براي ماه‌ها تامين كنند.
اهميت حياتي اين بناها موجب مي‌شد كه در انتخاب نوع مصالح و كيفيت ساختمان آنها شود و افزودن بر بخش‌ها و اجزاي ضروري، جلوخان‌هايي بزرگ، سردر و هشتي، پله‌هاي پهن، بادگيرهاي بلند و همچنين تزيينات گوناگون در آنها به كار رود. از جمله معروفترين اين آب‌انبارها در تهران بايد به اين موارد اشاره كرد: «سيد اسماعيل، صاحب ايوان، بابا نوذر، يوزباش، سيد ولي، امامزاده يحيي، رضا قلي خان، چهل تن و كوچه غريبان.
در سمنان آب‌انبار قلي و سرخه، در قزوين آب‌انبارهاي حاج كاظم و سردار بزرگ، در مشهد آب‌انبارهاي حوض لقمان، حوض ميرزا ناظر، بالا كوچه و چهل پايه و در كاشان آب‌انبار سيدحسين دخان، از نمونه‌هاي معروف اين نوع معماري به شمار مي‌روند.
2_ب) آب‌انبارهاي روستايي: عموما در ميدان‌هاي مركزي روستاها ساخته مي‌شدند. اين آب‌انبارها معماري بسيار ساده اي داشتند و از مصالح موجود در محل و بيشتر بدون تزيينات و پيرايه‌ها، شكل مي‌گرفتند. از نمونه‌هاي شناخته شده اين آب‌انبارها مي‌توان به آب‌انبار حاج سيدحسين در آبادي خنك (خونك) و آب‌انبار دو راه در آبادي در رحمت آباد استان يزد اشاره كرد.
2-ج) آب‌انبارهاي قلعه اي: اين آب‌انبارها بسيار ساده و اغلب به صورت حوض‌هاي سرپوشيده‌اند. مخزن آنها نسبتا كوچك و عميق است و به شكل چاهي سريع در قسمت مركزي آب‌انبار ساخته مي‌شده است. برخي از آنها به نحوي با مجموعه بناهاي قلعه تركيب شده‌اند كه بتوانند آب باران كه روي بام‌ها و صحن قلعه روان مي‌شود، جمع آوري و ذخيره كنند.
معماري آب‌انبارهاي داخل كاروانسراها را مي‌توان تاثير گرفته از اين نوع آب‌انبارها دانست و در اين گروه مطالعه كرد. اين بناها معمولا به صورت حوض‌هايي سرپوشيده در ميان حياط و روي محورهاي اصلي كاروانسرا ساخته مي‌شدند.
2-د) آب‌انبارهاي ميان‌راهي: اين آب‌انبارها معمولا در مسير جاده‌هاي كاروان‌رو و در كنار كاروانسراها شكل مي‌گرفتند. آنها مخازن استوانه‌اي و پوشش گنبدي دارند و برخي نيز اطاق و كلاه‌فرنگي‌هايي براي استراحت مسافران و خواندن نماز دارند.
از نمونه آب‌انبارهاي ميان‌راهي مي‌توان به آب‌انبارهاي حوض بلند وزير بر سر راه يزد به مشهد و آب‌انبار حاج حسين معمار در جاده يزد به تهران، اشاره كرد.
2-ه) آب‌انبارهاي بياباني: معمولا در بيابان‌هاي خشك و به منظور سيراب كردن دام‌ها ساخته مي‌شدند. مخازن اين آب‌انبارها معمولا چهارگوش ساخته مي‌شده و ديوارهاي‌شان حدود دو متر بالاتر از سطح زمين بوده است.
معماری آب انبار
در ایران از روزگاران كهن به علت كمبود آب در بخش عمده‌ای از این سرزمین، ارزش و اعتباری بسیار برای اب قائل بودند و ستایشگاههای بزرگی برای نیایش ایزد نگهبان آب، اَناهیتا (ناهید)، برپا داشته بودند و آب انبار یكی از ساختمانهایی بود كه از زمانهای بسیار دور برای تأمین و نگهداری آب به ویژه در مناطقی كه به آب دائمی (چشمه و قنات) یا فصلی (باران) متكی بود ابداع شد و توسعه یافت.
یكی از كهن‌ترین نمونه‌های آب انبار در ایران در كنار محوطة چُغازَنبیل، مربوط به هزارة 2ق‌م و دوران شكوفایی تمدن ایلام، به دست آمده است، ولی این اندازه اطلاعات و مدارك برای بررسی دقیق مصالح، ابزارها، سبك و روشهای معماری آب‌انبارها در این روزگاران كافی نیست؛ با این حال با اتكاء بر این آثار و رواج احداث قنوات، سدها و بندها در دورة اشكانیان و ساسانیان كه می‌تواند بیانگر پیشرفت عمده‌ای در تكنیكهای ساختمانی باشد (ایرانیكا) و با عنایت به این نكته كه معماری این نوع ساختمان جدا از اصول و روشهای ساختمانی دیگر بناها نبوده است، همچنین با توجه به این نكتة مهم كه عناصر و اصول به كار گرفته شده در معماری روزگاران نزدیك به عصر ما، حتی در عصر ما، میراثی از سنتهای كهن معماری این سرزمین است (ویلبر، ص «ژ») می‌توان با احتیاط حدسهایی زد: مثلاً در این دوران ایجاد گنبد بر روی مقاطع مربع در اندازه‌های نسبتاً كوچك مقدور بوده است. از این روی می‌توان تصور كرد كه آب‌انبار در این روزگار با مخازن مكعب شكل و پوششهایی به صورت طاقهای چهارترك ساخته می‌شده است. همچنین با آگاهی از تكنیك ساختن گنبدها روی تُرُنبه‌های ساده (گوشوار) ساختن مخازنی با مقاطع شش و هشت ضلعی ممكن بوده است؛ اما از آنجا كه ایجاد گوشه‌های متع66 در طرح مخازن باعث بروز مشكلاتی از جمله در آب‌بندی و بالارفتن هزینه اجرا می‌شده احتمالاً از این نوع طرحها كمتر استفاده شده است. ماكسیم سیرو احتمال می‌دهد كه آب‌انبارهای استوانه‌ای و ستون‌دار از نواحی مجاور مدیترانه از طریق اسیران جنگی كه در زمان ساسانیان به دست پادشاهان ایران اسیر می‌گردیدند اقتباس شده باشد .
در دوران حكومت اسلامی تأكید بر مسائل مربوط به بهداشت و طهارت باعث گردید كه ساختن مخازن آب (حوض، آب انبار، خزینة حمامها) به عنوان یك عنصر اساسی در زندگی مسلمانان در مساجد یا در كنار و نزدیك آنها بیش از پیش متداول گردد و با تكامل و توسعة كشاورزی و تجارت در این دوران ساختن آب انبارها در روستاها و در مسیر جاده‌های كاروان‌رو گسترش یابد.
همزمان با توسعة اسلام در كشورهای مختلف و گسترش مبادلات فرهنگی به بركت دین و حكومت مركزی واحد، فنون ساختمانی تكامل بسیار یافت. ساختن مخازن استوانه‌ای شكل در این دوران به علت پایین بودن نسبی هزینة ساختمان و مقاومت بیشتر بدنة آن در مقابل فشار آب در ایران رایج شد. شاید تكنیك ساختن گنبدهای دورچین به صورت كروی یا مخروطی نیز از همین دوران و به همین علت در معماری ایران ظاهر شده باشد. در این دوران با پدید آمدن شهرها و محله‌های جدید آب‌انبارها به‌سان عناصر مركزیت دهنده در كنار مساجد، مدارس، بازارها و كاخهای دولتی قرار گرفت.
نكتة دیگری كه از نظر تحول طرحهای معماری آب‌انبارها قابل ذكر است ساختن مخازن ستون‌دار به شیوة مغرب زمین برای بالا بردن ظرفیت نگهداری آب در آنها بوده است.
پیدایش این فنون در معماری ایران نیز به دلیل نیاز به ایجاد فضاهای وسیع برای اجتماع مردم در یك محل برای عبادت بوده است. ساختن آب انبارهای ستون‌دار امكان می‌داد كه از طاقهای كوتاه برای پوشش مخازن استفاده شود و در نتیجه سقف مخزن همكف زمین قرار گیرد و ایجاد بنای دیگری بر روی آن ممكن گردد. در این دوران به تدریج آب‌انبارها به صورت جزئی از یك مجموعة معماری به هم‌پیوسته در آمد و معمولاً در كنار و همراه با مساجد و مدارس ساخته می‌شد.
نقش حیاتی آب‌انبارها در بافت شهرها، به ویژه در شهرهای حاشیة كویر و منطقه‌های كم‌آب ایران، و تكامل طرح و شیوة ساختمان و بُعد هنری و تزییناتی آنها (به ویژه در سردرها و كتیبه‌های الحاقی بدانها) در دوران اسلامی چنان چشمگیر است كه می‌توان برخی از نمونه‌های این پدیدة معماری را از لحاظ ارزشهای هنری، فرهنگی، فنی و تاریخی همسنگ برخی مساجد بزرگ، كوشكها، مقابر و دیگر آثار هنر معماری ایران اسلامی معرفی كرد و در بسیاری جایها بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار آورد، زیرا دیگر بناهای همگانی این نقاط در برابر آنها نمودی ندارد.
نحوه اجرا و نوع مصالح
براي احداث آب انبار، پس از مشخص كردن محل آن و كندن زمين، معمولاً كف آن را با شفته آهكي كاملاً مي پوشاندند و يك پي يكپارچه به صورت راديه ژنرال اجرا مي كردند. در بعضي از موارد در صورت بزرگ بودن مخزن، كف آن را آجر فرش مي كردند. دكتر پرويز ورجاوند، انديشمند و محقق تاريخ اجتماعي و معماري ايران در اين رابطه «آب انبار هاي خواجه و ريگ در يزد و آب انبار گنج علي خان در كرمانرا مثال مي زند.
براي ديوار هاي آب انبار از آجر قرمز كه به نام آجر آب انباري معروف است و در مقابل آب مقاوم مي باشد، استفاده مي كردند. البته در نواحي كوهستاني و يا مناطقي كه تهيه سنگ آسان تر و اقتصادي تر از آجر بوده از سنگ لاشه براي ديوار ها و گنبد استفاده مي شده .روي ديوار ها و كف مخزن را با ملات ساروج مي پوشاندند و سپس روي ديوار ها را با گنبد و يا طاق و تويزه مسقف مي نمودند.
نوع مصالح و نحوه اجرا هميشه يكسان نبوده است. براي احداث آب انبار سردار بزرگ در قزوين كه مخزن آن با 6000 متر مكعب گنجايش يكي از بزرگترين مخزن ها ها در ايران مي باشد از شفته آهك در كل بدنه و كف بنا استفاده شده است . براي اجراي ديوار، اين آب انبار، ابتدا محيط مخزن را به ضخامت دو متر و ضلع مجاور پله به ضخامت سه متر در زمين كنده اند. سپس اين حفره را به تدريج با شفته آهكي پر كرده و بعد از سفت شدن آن اقدام به كندن خاك وسط مخزن نموده اند. كف مخزن را نيز با شفته آهك پر كرده و روي كل آن را ملات ساروج كشيده اند. سپس راه پله را مجاور ديوار قوي تر كنده و پس از تعبيه ديوار ها، روي آن را طاق آهنگ آجري زده اند. روي مخزن را نيز با تعبيه چهار فيلپوش در گوشه ها و يك گنبد دورچين عظيم آجري پوشانده اند.
سازمان ميراث فرهنگي اين شهر يك راه ورودي از پايين راه پله به مخزن حفر كرده كه حدود يك ماه وقت صرف شده تا ديوار مخزن با مته و كلنگ به ابعاد 2.20 × 1.20 متر براي ورودي كنده شود. هنگام ورود به مخزن، بازديدكننده به عظمت بناي آب انبار كه در عين سادگي انجام شده واقف مي شود. طبق اظهار مقامات ميراث فرهنگي، از اين آب انبار در آينده احتمالاً به عنوان يك سالن تياتر و يا نمايشگاه استفاده خواهد شد.
براي پوشش مخازن كوچك از طاق و تويزه و يا طاق كلمبه استفاده مي شده و گاهي نيز ستون جهت نگهداري طاق ها در داخل مخزن زده مي شده است مانند آب انبار ميرزا مقيم در كاشان ، آب انبار بزرگ جزيره هرمز و آب انبار قوام در بوشهر. همان گونه كه در ابتداي اين فصل اشاره شد، در مناطق كوهستاني و خوش آب و هوا و نقاطي كه امكان دسترسي به چوب آسان بوده، براي آب انبار هاي كوچك از سقف هاي تير چوبي با پوشش حصير و كاهگل استفاده شده است .
راه پله عموماً مجاور و يا عمود بر يكي از سطوح مخزن بوده و از سطح روي زمين شروع شده و تا پاشير ادامه پيدا مي كرده است. در مخازني كه راه پله مجاور يكي از سطوح مخزن است مانند آب انبار سردار در قزوين، ضخامت ديوار آن سمت را بيشتر مي گرفتند تا جبران فضاي خالي راه پله براي مقاومت در مقابل نيروي جانبي آب و احياناً زلزله بشود. در انتهاي راه پله يك يا چند شير آب از جنس برنج جهت برداشت آب تعبيه مي كردند. در هنگام بمباران شهر ها در طي جنگ اخير ايران و عراق از اين راه پله ها به عنوان پناهگاه استفاده مي شده است.
كتاب: بررسي اقليمي ابنيه سنتي ايران
نويسنده: دكتر وحيد قباديان
ناشر: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران
به عنوان مثال:
آب انبار های یزد
آب انبارها به دلیل اهمیت در زندگی کویری و نقشی که در ادامه حیات و زیست مردم داشته اند ، به تنهایی می توانند در زمره جذابیت های تاریخی یزد قرار گیرند.
آب انبارها معمولا در مرکز محله های شهر واقع و از چهار عنصر اصلی تشکیل شده اند:
خزینه : به شکل استوانه که در دل زمین ایجاد شده و و محل ذخیره آب می باشد.
گنبد : پوشش به شکل نیمکره بر روی خزینه به منظور حفاظت آب از آلودگیهای محیطی جهت خنک نگه داشتن آن
پاشیر: راهرو پلکانی جهت برداشتن آب از خزینه
بادگیر: وسیله ای برای هدایت جریان هوا به درون آب انبار
در استان یزد بیش از 400 آب انبار وجود دارد که 100 مورد آن در شهر یزد دیده شده است که اغلب موقوفه و اصول حاکم بر طراحی آن تقریبا یکی است.
بیشتر آب انبارها دارای یک ورودی و پاشیر هستند. اما بعضی از آنها به لحاظ موقعیت شهرسازی و نحوه استقرار در بافت شهری ، دارای دو یا سه ورودی می باشند.
آب انبارها یکی از شاخص ترین نشانه هایی است که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهرهای کشور متمایز می سازد. در باور نیاکان و گذشتگان آب انبارها بسیار ارزشمند و مقدس بودند.
اما متاسفانه امروزه شاهد آن هستیم که برخی افراد در این مکان های تاریخی و فرهنگی زباله و آشغال می ریزند و یا با درج و نصب نوشته ها و آکهی های تبلیغاتی دیواره بخش بیرونی اثرها را تخریب می کنند.
بسیاری از آب انبارهای استان یزد بالقوه این ظرفیت را دارند که به دلیل خنک بودن فضاهای داخلی آنها با تغییر کاربری می تواند به عنوان استراحگاه برای گردشگران مبدل شود.
گفتنی است : در استان یزد بیشتر آب انبارها دارای سه یا چهار بادگیر می باشند . ولی در برخی مناطق ، آب انبارهای تک بادگیری ، دو بادگیری ، شش بادگیری و هفت بادگیری نیز وجود دارد.
آب انبار گلشن
آب انبار گلشن واقع در محله "گازرگاه" شهر یزد، از بناهای دوران معاصر است. این آب انبار دو پاشیر و پلکان جداگانه برای استفاده مسلمانان و زرتشتیان دارد. آب انبار دارای چهار بادگیر است که در فواصل یکسان در کنار مخزن دایره ای شکل آب انبار قرار دارند. ارتفاع بادگیرها از سطح زمین سیزده متر و حجم مخزن آن دو هزار متر مکعب است.
آب انبار شش بادگیری
این آب انبار در محله ای به همین نام در شهرستان یزد قرار دارد . این بنا دارای دو ورودی ( یکی در شمال و دیگری در جنوب مخزن ) ، شش بادگیر و مخزن بزرگی به حجم دو هزار متر مکعب است . این آب انبار پنجاه و پنج پله دارد . ورودی آب انبار در قسمت جنوبی است و بین پله های بیست و پنج و بیست و شش آن ، از بالا یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد و طاق آب انبار بعد از هشتی شروع می شود . شیر آن نیز در قسمت ورودی شمالی است . ورودی شمالی نسبت به مخزن شیر ، قرینه ورودی جنوبی است . آب انبار دارای گنبد تخم مرغی شکل است . ارتفاع مخزن آب آن 6/12 متر و ارتفاع بادگیر ها ده متر است .
آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند كه برای ذخیره سازی در زمستان و استفاده در تابستان كاربرد داشته اند .
این آب انبار بزرگ و پرحجم بالغ بر 2000 متر مكعب گنجایش داشته و دو عدد شیر یا راه دسترسی به شیر آب انبار دارد كه یكی برای استفاده مسلمین و دیگری برای استفاده اقلیت مذهبی زرتشتی می باشد . این آب انبار دارای شش بادگیر است ، سه بادگیر آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگیر دیگر بعد ها به آن الحاق شده است ، با كمی دقت در شكل بادگیرها تفاوت سه بادگیر قدیمی با دیگر بادگیرهای آن مشهود است. شش بادگیر آب انبار با توجه به شرایط اقلیمی و جهت باد در این منطقه به شكل 8 وجهی می باشند.
برای شهرهای کویری همچون یزد ارزش آب بیش از هر جای دیگر احساس می شود . در این شهر بیش از 75 آب انبار وجود دارد 180سال پیش در دوره قاجاره ساخته شده است .
آب انبار میان راهی مسیر چک چک
این آب انبار مجاور نیایشگاه زرتشتیان یزد ، در فاصله هفتاد و پنج کیلومتری شهر یزد قرار دارد . با توجه به نحوه ساخت آن ، می توان گفت که این بنا متعلق به دوره قاجار است . آب انبار از نوع میان راهی است و در مسیر فرعی جاده یزد - طبس قرار دارد . این آب انبار از آجر و به شکل یک اتاق چهار گوش است و دارای یک ورودی باقوس هلالی است و در دو طرف ورودی آن ، دو سکو برای نشستن قرار دارد . نقشه مخزن آن مدور و دارای یک فضای چهارگوش در جلو برای دسترسی به آب است .
آب انبار وزیری
این بنا در اواخر قرن هشتم میلادی توسط "سیدرکن الدین ثانی" در محله مسجد جامع شهر یزد ساخته و دارای چهار بادگیر بر روی مخزن است که آب را خنک می کرده است. این آب انبار دارای یک در قدیمی و سی وهفت پله است.
آب انبار وقت و ساعت
این آب انبار توسط "خواجه شاه امیر استرآبادی" در محله "وقت و ساعت" شهر یزد ساخته شد. سنگ مرمر سردر بنا، تاریخ 1121 هـ.ق را نشان می دهد. این آب انبار دارای چهل و نه پله و چهار بادگیر بر روی مخزن است....
آب انبار شش بادگيری يزد:
2000 متر مكعب گنجايش داشته و دو عدد شير يا راه دسترسي به شير آب انبار دارد كه يكي براي استفاده مسلمين و ديگري براي استفاده اقليت مذهبي زرتشتي مي‌باشد. اين آب انبار داراي شش بادگير است، سه بادگير آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگير ديگر بعدها به آن الحاق شده است، با كمي دقت در شكل بادگيرها تفاوت سه بادگير قديمي با ديگر بادگيرهاي آن مشهود است. شش بادگير آب انبار با توجه به شرايط اقليمي و جهت باد در اين منطقه به شكل 8 وجهي مي‌باشند.
ارتفاع مخزن، ارتفاع بادگيرها، معماري زيباي بادگيرها و مصالح به كار رفته و تزئينات آجر چيني مدخل ورودي آن از ويژگي‌هاي انحصاري آب انبار شش بادگيري است كه شهرت بسزايي به آن داده است.
تعداد پلكانهاي اين آب انبار 50 عدد، ارتفااع مخزن 6/12 متر و ارتفاع بادگيرها 10 متر مي‌باشد.
روي گنبد و ديوار هاي بركه هاي جنوب كشور را با گلي مخصوص به رنگ طوسي متمايل به سفيد اندود مي كردند. اين گل مقاومت خوبي در مقابل رطوبت دارد و به جهت رنگ آن و انعكاس تابش نور آفتاب از گرم شدن بيش از حد آب داخل مخزن جلوگيري مي كند .
معمولاً در اغلب شهر هاي كويري افراد متمول در خانه هاي خود آب انبار خصوصي داشته اند و يكي از اطاق هاي زيرزمين براي ذخيره آب مورد استفاده قرار مي گرفته است. از اين آب انبار ها نيز مانند آب انبار هاي عمومي از آب نهر يا قنات در اوايل فصل بهار پر مي شده وداراي راه پله و شير آب برنجي بوده است.
آب انبار شش بادگيری يزد(1)
آب انبار شش بادگيری يزد(2)
يكي براي مسلمانان و ديگري براي زرتشتيان. خاك مجاور مخزن به عنوان پشتبند
در مقابل نيروي جانبي آب داخل مخزن و گنبد روي آن عمل مي كند.(3)
منابع:
- آب‌انبار يادگاري از ياد رفته، شهرستان‌هاي کاشان، آران و بيدگل_ بررسي و نوشته حسين فرخ‌يار - انتشارات حلم- 1386
- سيماي باستاني شهر ميبد -سيدعبدالعظيم پويا- صص150-148
يزد،نگين كوير،مجموعه اطلاعات و راهنماي سياحتي- استانداري يزد- صص131-129
- پايگاه اينترنتي مهندسان مكانيك
