از اواخر دوره صفویه تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه به علت آشفتگیهای موجود و جنگ های پی در پی و عدم ثبات و فقدان امنیت – هنرهای معماری و تزئینات ساختمانی ایران که در دوران صفویه وسعت و تنوع زیاد پیدا کرده بود طی این دوره نابسامانی ملی به انحطاط گرائید.
فقط در دوره کوتاه کریم خان زند – ارگ کریم خان و برخی بناهای منفرد همچون مجموعه بناهای وکیل در شیراز برپا می گردد که البته هیچگاه این بناها نتوانستند تاثیر خود را به گستردگی تاثیر بناهای دوران صفوی بر سراسر پهنه سرزمینی ایران به ثبت برسانند. هر چند که این بناها نیز همچنان بر مبنای اصول سبک اصفهان ساخته می شدند و از این روست که معماران این دوره و دوره ی قاجار دنباله رو معماراندوره صفوی بوده اند.
ادامه مقاله در ادامه مطلب
علی رغم مطالب ذکر شده در فوق؛ در دوره‌ی قاجاریه شیوه‌ی جدیدی در معماری ایجاد شد که باز هم بر پایه سبک اصفهان اما در ادامه آن بوده است که می توان آن را سبک تهران نام نهاد.
بطور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد :
۱- دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه : در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.
۲- دوره ی دوم: از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار : در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد
هنر معماری این زمان با مقایسه با دوره‌ی صفویه[بخصوص در مورد ساختمان و توده] بسیار ضعیف شمرده میشود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری همچنین صنایع ظریف مانند گچبری، آیینه‌کاری و کاشیکاری رونق یافت. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روش‌بینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد.( منبع : کتاب سیمای فرهنگی ایران؛ به قلم نویسندگان)
اما معماری قاجار اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشیده و نوآوری هایی از نظر فضا به وجود آورد. لیکن، به نظر می رسد، قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است.
جایگاه و مرتبه معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ایران (قبل از دوره جدید) می تواند محل بحث و تأمل باشد. اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیت های فضایی در معماری توجه کنیم معماری دوره قاجار ارزش پیدا می کند و در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به معماری های دوره های قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار می گیرد، چرا که در معماری این دوره خلاقیت هایی فضایی افزایش می یابد.تنوع فضاها بیشتر می شود و فضاهای نوینی خلق می شوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند. به طور خلاصه، اگر تکامل معماری را گشایش، شفافیت و سبکی فضاها بدانیم، معماری این دوره به عنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح میشود.
اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد. شکل ها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکل های جدیدی وارد معماری می شوند که سطحی و تفننی اند.
اندازه ها دقت لازم را ندارند. تناسبات در مرتبه پایین تری نسبت به تناسبات موزون و اندیشیده شده دوره های قبلی قرار می گیرند. تزئینات معماری گاه تا حد ابتذال سقوط می کند و بی بندوباری، غلو ناشیانه و هرج و مرج، جایگزین تزئینات محدود و با وسواس دوره های درخشان سلجوقی و صفوی می شود.
(منبع : روزنامه ایران ؛ مصاحبه با مهندس هادی میرمیران)
سبک های آذری و اصفهانی که به ویژه در دوران صفویه و با استفاده از کاشی های هفت رنگ و لعاب های رنگارنگ معمول بود، به دوران قاجار نیز راه یافت و به ویژه بهره گیری از سبک اصفهانی در بناهای عام المنفعه و مذهبی کاملا مشهود بود. در دوره های میانی قاجار، تحولات جهانی و گسترش صنعت در جهان بر بخش هایی از معماری ایران تاثیر گذاشت به طوری که با آغاز قرن ۱۹ نوعی آمیختگی معماری اصیل ایرانی با معماری مدرن، به چشم می خورد.
اختراع ماشین و احداث کارخانه ها، تولید انبوه و به دنبال آن تولید مواد و مصالح جدید ساختمانی از جمله آهن را به دنبال داشت، که با تولید آهن به طور انبوه، معماران از این ماده جدید در ساخت و ساز و احداث بناها استفاده کردند.
تغییر در مواد و مصالح معماری، تغییر در شکل و ساختار معماری بناها را در این دوره به دنبال داشت. به گونه ای که با توجه به تغییرات ایجاد شده در عصر صنعت و نیاز به امکانات جدید شهری، ساخت برخی از بناها از جمله ایستگاه های راه آهن، نمایشگاه ها و کارخانه ها از سوی معماران مورد توجه قرار گرفت.
معماری مدرن به راحتی در زوایای معماری کهن ایرانی رخنه کرد به طوری که در معماری بناهای دوران قاجار تاثیر این سبک معماری به وضوح دیده می شود، اما به هر حال تاثیر معماری مدرن بر بناهای مذهبی، همچون سایر بناها نبود. برای مثال می توان از مسجد سپهسالار نام برد که هر چند ساخت آن به اواسط دوره قاجار و تاثیر معماری مدرن بر معماری آن روز ایران باز می گردد، اما بنای مسجد، در قالب یک مکان مذهبی، نمایانگر ارزش های معماری اسلامی و ایرانی است. هر چند مسجد سپهسالار براساس طرح ها و نقشه های یکی از نخستین فارغ التحصیلان ایرانی در حوزه معماری از اروپا ساخته شد اما در این بنا سبک اصفهانی با تزیینات اسلامی قابل مشاهده است .
(منبع: مصاحبه با «علی رضا بهرمان» کارشناس ارشد مرمت؛ برگرفته شده از وبلاگ معماری و هنر)
در سال ( ۱۲۵۰ ه. ش ، ۱۸۷۱ م.)، که ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد و اولین پادشاه ایرانی که بدون قصد کشور گشایی پا از وطن بیرون گذاشت؛ دارالفنون تاسیس شده بود، و حضور هیئت های اروپایی در پایتخت اشکار بود. .هوسمان در کار باز سازی پاریس بود و گارنیه در کار تکمیل ساختمان اپرای پاریس بود. در چنین وضعیتی است که تحت تاثیر غرب و به دستور ناصرالدین شاه برج و باروری تهران به سبک رنسانس ساخته شده بود (هشت ضلعی با اضلاع نابرابر) و نفوذ معماری اروپا در انواع گوناگون ساختمانها و در خیابان های شهر جا افتاده بود. در حقیت مدتها قبل از انکه شاه راه سفر در پیش گیرد ، این گرایش اغاز شده بود . ویلای سبک اروپایی معیر الممالک کامل ترین نماد ان روند است که تاثیر آن در بنای شمس العماره و تکیه ی دولت نیز که زیر نظر معیر الممالک ساخته شدند به خوبی محسوس است.
ایجاد سرسرای ورودی با پلکانهایی که در وسط سرسرا شروع می شود و از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل یکدیگر بالا ادامه می یابد تاثیر معماری کشورروسیه است که این نوع معماری از قبیل کاشیکاری و آئینه کاری و گچبری و ازاره بندی توام می گردد . و گوشه ای از معماری قاجار را شکل می دهد.
ایجاد زیر زمین ها با طراحهای زیبا و پوشش های ضربی – آجری – تهیه حوضخانه- متداول گشتن بادگیر در بنا جهت خنک کردن فضاها و احداث تالارهای بزرگ شاه نشین و غرفه ها و گوشوارها نمونه ای از بنا ها در کاشان می باشد .
بادگیرهای زمان قاجار در تهران – یزد – ابرقو – کاشان – سمنان مشاهده می شود که چطور در دوره قاجار ساختن بادگیر از صفویه اقتباس شده و تکامل پیدا کرده است .
در معماری مذهبی قاجاریه مانند ساختن مسجد – مدارس دینی – تکیه و حسینیه ها شیوه معماری همان است که در ادوار پیش بوده است – مسجد شاه تهران قزوین – سمنان – مسجد سید در زنجان و مدرسه سلطانی در کاشان گواه این ادعاست ( رنگ زرد در کاشیکاری – طرح گلپونه ) در جداره ها و نماها .
از دوره قاجار تیمچه های وسیع با پوشش ضربی مانند تیمچه حاجب الدوله صدراعظم – امین اقدس -علاءالدوله در تهران موجود است .اما مشهور ترین و زیباترین آنها تیمچه امین الدوله در کاشان است.
علاوه بر معماری مذهبی که پیروی از صفویه بوده است معماری کاخ سازی و ساختمان مسکونی آمیزه ای از عوامل معماری ایرانی و اروپایی را در هم آمیخته است. در معماری کاخ سازی – ساختن بادگیر مزین به کاشیکاری و طلا در عمارات و آئینه کاری یک رکن از معماری اصیل ایرانی بوده است.
بناهای مسکونی دوره قاجاریه ، شامل اطاق مرکزی ، ایوان ، با ستون در جلوی ورودی و بعضا در قسمت ورودی خانه و اطاقهای کوچکتر واقع در اطراف اطاق مرکزی بصورت های ساده یا مفصل بنا به صنعت یا قوت مالی احداث شده متاسفانه به جهت استفاده از مصالح نامطلوب مانند چوب و خشت خام و فقدان استحکام بناهای زیادی از دوره قاجاریه بجا مانده است .در بناهای مسکونی دوره ی قاجار (بخصوص در اواخر این دوره) مشخصه ی برونگرایی آرام آرام جایگزین درونگرایی موجود در بناهای مسکونی در پیش از این دوره می باشد که این امر نیز ناشی از تاثیر فرهنگ و معماری غربی در جامعه ی ایرانی می باشد. مانند خانه آجری آقای شیبانی در طبس .
در این عهد ، خانه ثروتمندان بیش از بیش با سر مشق گیری از بناهای اروپایی ساخته می شد. در این میان ستون غالبا نقش مهمی داشت. شاید بتوان گفت استفاده از شیروانی که در این زمان متداول شد ، خود اسباب حضور مجدد ستون در نمای بنا را فراهم اورد . ستون های عظیم تزئین شده و پر نقش و نگار در ویلاها و کاخ های اغنیا پدیدار شد . ستون هایی که مستقیما از مغرب زمین اقتباس شده بودند ، از گوشه و کنار شهر تهران سر برآودند . اغلب این ستون ها، اگر نه در اساس ولی در پرداخت متعلق به سبک باروک بودند، ستون های نمایشی که تصنع ظاهری بر جوهره ی اصلی آنها تقدم داشت.
ویژگی اصلی معماری قاجاری را به حق متکلف بودنش میدانند. این ویژگی را بهتر از همه میتوان در معماری ویلاهای سبک اروپایی این دوران به وضوح دید. همگی ویلاها و کاخ های پر زرق و برق ثروتمندان به تقلید یا اقتباس از طرحهای سبک باروک بنا شد ند و سبک باروک ایرانی را پدید آوردند .نقشهای پیچیده ی کنده شده بر سنگ و گچبری های تزئینی گل و بته دار بر ستون های مختلط مجلل و ، از سوی دیگر ، تنوع و گونه گونی طرحها که هر یک به تنهایی منحصر به فرد بودند، ازویژگیهای برجسته اقامتگاه ثروتمندان در این دوره بود.این رفتار با ستون نشان می دهد که ارزش نمادین این عنصر معماری درک شده بود . آیینه کاری، نقش زدن، شیرها، پریهای دریایی و تاجهای گچی ،همه وهمه رنگ وبوی هنر ایرانی داشتند.
هر چند این نوع معماری خاص اغنیا بود ، به هر حال در کوچه و بازار نیز دیده می شد.. در اواخر دوره قاجاریه واوایل عصر پهلوی، ستون در چشم انداز شهری نیز جلوه گر شد،که هر چند با آن عظمت خود را به رخ نمی کشید، ولی در انواع سبکهای کلاسیک و نیز نوآوریهای منحصر بفرد در طرح سر ستونها که خاص همان زمان و مکان بودند دیده میشد.از همین روست که می شود در سنگلج ، چاله میدان و عودلاجان ، در خانه ها و نمای جلوی حجره های تجّار، ردیفی از ستونها و ایوانهای ستوندار مشرف به خیابان و حیاط ،همچنین ورودیهای ستوندار و طاقنماها را دید. اینجا و آنجا ، ستون دوریک ، شکوهمند ومجلل ، وحتی ستون تجریدی شده ایونیایی و مهمتر از همه ، گونه هایی غنی از ستونهای مختلط یا قرنتی که اغلب از گل و بوته نقشی بر چهره دارند، به چشم می خورند.
تنه اصلی بعضی از ستونها استوانه ای شکل است ، ولی بیشتر ستونهایی را می توان یافت که مقطع عرضی آنها چهار گوش یا شش گوش است و بیشتر به سر ستون توجه شده ، به حدی که پایه و تنه تحت الشعاع قرار گرفته است. لایه ای از گچ روی تیرهای چوبین را می پوشاند ، وروی آن موتیفهای تخت دو بعدی گچکاری می شد.
در این دوره از معماری، منبع الهام بی هیچ شک و شبهه ای غربی است . گفته می شود معمارانی چون استاد علی محمد خان صانعی ، معمار باشی ، بناهای خود را با استفاده کارت پستال و عکس ساختمان های اروپایی می ساختند .شاید دقیقا همین دوره از ساختمان های اصلی ، و اتکا به حافظه و شواهد تصویری محدود بود که امکان بیان اصالت و پدیداری این سبک در کاخها و بناهای کوچه و خیابان را فراهم اورد .
شاید اتکای معماران به مدارک دست دومی چون کارت پستال و نقاشی ، و فقدان هر نوع اموزش رسمی به ایجاد فرم های جدیدی انجامید که از سر مشقهای اصلی الهام گرفته اند و شباهتی دور با آنها دارند . این نکته را شاید بارز تر از هر جا بتوان در ستون هایی دید که مقطع چهار گوش و شش گوش دارند. و بر اغلب آنها ریزه کاریهایی تخت و دو بعدی دیده میشود و یا در ستونهایی که برداشت هایی تازه از (عمدتا) سر ستون های ایونیانی یا سر ستون هایی با تزئینات شاخ و برگ اند می باشد ،در اغلب این ستون های غیر مدور چنان تجریدی بکار رفته که حیرت اور است و در عین حال می توان در انها اشاراتی به ستون های کلاسیک را دید که منبع الهامشان بوده است .
در اواخر دوران قاجاریه حضور معماری اروپایی در فضاها و در تمامی بخش های ساختمان ها به چشم می خورد. معماران اروپایی در این دوران به ساخت بناهایی در ایران پرداختند که شکل ظاهری و معماری آن با بناهای پیشین ساخته شده در ایران متفاوت بود. در اواخر دوران قاجار و به ویژه با به قدرت رسیدن رضاخان استفاده از مواد و مصالح جدید که در اروپا رایج بود، جایگاه ویژه ای در معماری پیدا کرد که پس از پنج سال و با تشویق و حمایت رضاخان معماران ایرانی از این مواد و مصالح جدید برای ساخت و احداث بناها استفاده کردند.
در زمینه تزیینات معماری نمای داخلی بناها، در اوایل دوران قاجار استفاده از گچ بری و کاشیکاری در نماهای داخلی بناها مشهود است، اما با عبور از این دوره به ویژه با ورود به دوران پهلوی ، استفاده از تزیینات پیچیده در فضاسازی داخلی کاهش پیدا می کند تغییر در میزان به کار بردن تزیینات داخلی بنا، با توجه به افزایش سرعت ساخت و ساز و استفاده از مواد و مصالح جدید در احداث بناها، به وجود آمد.
معماری قاجاری مدتها بعد از انقراض سلسله ی قاجاریه همچنان در کاخها و بناهای خیابان های تهران حضور داشت. حدود ۱۰۰ سال همان فرمها و همان سبک ها راه خود را دنبال کردند – یعنی از زمان جوانی ناصرالدین شاه تا انقلاب مشروطیت و روزگار عشقی و عارف ، زمان دهخدا و انتشار روزنامه ی صوراسرافیل ، تاسیس مجلس مظفری ، به توپ بستن همان مجلس به فرمان محمد علی شاه ، حکومت در تبعید احمد شاه ، جنگ اول جهانی ، و به تخت نشستن رضا خان که تحولاتی جدی ، همچون پایه گذاری سلطنت جدید و نظمی جدید ، به همراه داشت و … نهایتا سبک تهران کم کم را ه را به دیگر فرم ها و سبک های معماری واگذار کرد ، اما با این همه اهمیت خود را برای مدتی طولانی همچنان حفظ کرد .
تهران در این دوره تا حد زیادی همچنان در حصار های سبک رنسانس زمان ناصرالدین شاه محصور مانده بود . اگر محلات جدید شهر را بررسی کنیم ، بخصوص محله ی دروازه دولت و حتی نادری ، بهارستان و امیریه که پس از تخریب حصارها و پر کردن خندق ها به فرمان رضا شاه ساخته شد ، باز هم نمونه های فراوانی از بناهایی با معماری سبک تهران (که آمیزه ای از معماری اصیل ایرانی با معماری غربی است) را ملاحظه می کنیم که معماران و بناهای هنرمند ایرانی انها را در خورذوق خود بنا کرده اند .البته معماری اروپایی نیز بی حرکت و راکد نمانده بود و دوره ی تغییر و تحولاتی گسترده را می گذرانید . بذر مدرنیته که از مدتها قبل حتی در زمان بازدید و اقامت شاهان و شاهزادگان قاجار در پایتخت های اروپایی پاشیده شده بود ، به بار می نشست و ثمره ی آن فرم های نو و تکنولوژی جدید ساخت بود.
در حالی که این تحولات در اروپا برآمده از نیازها و تغییرات حاصله از انقلاب صنعتی و روش های تولید بوجود آمده و به صورتی کاملا درونزا برای پاسخ گویی به این تغییرات حاصل شده بود ؛ در ایران این تغییرات بر اثر سطحی نگری ، تقلید و شیفتگی حکام و اشراف جامعه (عوامل داخلی) و همچنین فشارهای کشورهای استعماری و اروپایی (عوامل خارجی) به صورت کاملا برونزا و غیر اختیاری تحمیل گردید .
و پرسش نهایی که در این جا مطرح می شود این است: آیا معماری قاجار با توجه به موقعیت زمانی خاص خود توانسته است وظیفه خود را درباره فراهم کردن شرایط پدید آمدن معماری مدرن ایران ایفا کند؟
توجه کنیم که دوره ی قاجار مصادف با زمانی است که پایه های معماری مدرن در اروپا گذارده شد و برخی بناهای شاخص معماری مدرن پدیدار شده اند و اما در ایران تحولی اساسی که بتواند معماری مدرن ایران را پایه گذاری کند نمی توان در معماری دوره قاجار یافت و شاید این یکی از اساسی ترین مسائل تاریخ معماری ایران و نقصان های اساسی معماری قاجار باشد.
خلاصه کلام آنکه، معماری قاجار به حق، اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشید و نوآوری هایی از نظر فضا به وجود آورد. لیکن، به نظر می رسد، قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشت.
شاید این واقعیت که معماری مدرن در حد شایستگی تاریخی معماری خود را نداریم، از این امر ناشی شده باشد.
(منبع : روزنامه ایران ؛ مصاحبه با مهندس هادی میرمیران)
ویژگی های کلان معماری:
- استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی به نام ارسی
- استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ
- استفاده از نقش گل لندنی در کاشیکاری
- استفاده از کنگره های کنار بام کاخها
- استفاده از نقش ومتیف های تخت جمشید
- عناصر تزئینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی
- ایجاد ایوانهای عظیم ومرتفع در ورودیها
- مرکزیت بنا با ستون و سرستونها
- بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت وقدرت
- مصالح سنگ وسیمان وآهن
- درونگرا
- تزئینات داخل
- معماری کارت پستالی
- ایجاد پلکان در محور اصلی
- رعایت سلسله مراتب
- تبدیل سه دریها به دو دری
- سقف شیروانی
- ایجاد میادین
تزئینات دوره قاجار :
- کاشی کاری هفت رنگ و لعابهای رنگارنگ
- نمای داخلی گچبری و کاشیکاری
- استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات
- شیشه های رنگی
- نقاشی های لندن کاری
- استفاده ازآجر تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار
- استفاده از تزئینات آئینه کاری
- استفاده از کاشی منقوش و نقش دار ( منقوش اساطیری کهن و درباری )
- استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکانهای مذهبی
- رسمی بندی وکاربندی
رنگ مسلط به بنا در دوره قاجار:
- رنگ زرد و نارنجی که گوشه ای از معماری قاجار را شکل میدهد.
بناهای مسکونی دوره قاجار:
- شامل اتاق مرکزی ؛ایوان با دو ستون در برابر آن؛اتاقهای کوچک واقع دراطراف اتاق مرکزی بصورت ساده ومفصل
- پلانها کشیده در امتداد بنا
- ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره ها
- ایجاد زیرزمین با طرحهای زیبا و پوششهای ضربی آجری
- تعبیه حوضخانه
- رواج بادگیر برا ی خنک کردن فضا
- ایجاد سرستونها وستونها در ورودیها
- ایوانهای بلند
- ایجاد پلکان دو طرفه در محور اصلی بنا
- تبدیل سه دری به دو دری و وارد شدن نور مستقیما” به داخل بنا
- تنوع وسبکی وگشا یش فضاها بیشتر
- سقف شیب دار و شیروانی
- آمیزه ای از معماری ایرانی و اروپائی
* از آثار بنا ؛
خانه بروجردی در کاشان – خانه آقای شیبانی در طبس
* درونگرائی جای خود را به برونگرائی در شکلگیری خانه ها میدهد.
تزئینات بکاررفته در خانه ها:
- آیینه های قدیمی با گچبریهای پر کار وظریف
- ستونها وسر ستونها ی مرمرین به سبک اروپائی
- نقاشی دیواری با موضوعات مختلف
- محوطه سازی انگلیسی و فرانسوی با سطوح وسیع چمن کاری
- حوضچه ها وحوض های مربع مستطیل
- آذین بندی فضاها ی داخل وخارج
معماری مکانهای مذهبی :
- همان سبک گذشته ادامه پیدا کرد . پیروی از صفویه
- مساجد کمتری نسبت به دوره های قبل ساخته شد.
- متاسفانه نقاشی وارد مساجد شد .
- استفاده از رنگ زرد – طرح گلپونه در مساجد
